Chagall na Coruña
A Fundación Barrié trouxo á Coruña unha excelente mostra de gravados de Marc Chagall, que, por mor das medidas contra a pandemia, non puido visitarse a maior parte do tempo programado. Porén, algúns admiradores de Chagall atopámonos varias veces na sala de exposicións a partir do momento en que se abriu ao público.
Pareceume oportuno escribir uns folios sobre o que eu penso de Chagall e da súa arte. Non falo da obra de ceramista, porque non podería aportar nada orixinal; nin dos vitrais da Sinagoga do Hospital Hadassah, en Xerusalén, porque non os vin e, sen velos ao natural, bañados de luz, nada se debe dicir. O pintor Rafael Úbeda, que estivo na Sinagoga moitas veces, a distintas horas do día, di que a emoción estética que sentiu ante elas, non volveu a vivila. Créollo.
Un neno xudeo en Rusia
“Pinta ben a túa aldea e serás universal” – Leon Tolstoi
Quen cre que a posición dos astros e os acontecementos producidos ao chegarmos ao mundo marcan o noso destino, ten motivos abondo para especular sobre o decorrer vital e artístico de Marc Chagall, nado baixo o signo de Cáncer nunha casa humilde do barrio xudeo da pequena cidade de Vitebsk, en Rusia, e con dúas curiosas circunstancias: naceu cando o barrio empezou a arder, e morto. O incendio tardou en ser apagado, pero apagárono; e o neno tardou en alentar, pero fíxoo e viviu 98 anos.
Os nados baixo o signo de Cáncer son tímidos, sensíbeis, ambiciosos, teimudos e seguros de si. Chagall era todo iso e algo máis que non di o horóscopo: infantil. Si, a Marc Chagall dáballe medo ser maior e, sobre todo, levar barba; así que nunca medrou por dentro e sempre levou a cara afeitada. Para entendermos a obra artística de Chagall cómpre ter en conta esta peculiaridade: é a obra de quen pinta, grava e modela coa liberdade dun neno.
Un neno estraño, de aspecto afeminado e tatexo, incapaz de aprender e facer nada ben, pero que descubriu axiña a vocación de pintor e tivo claro como non quería pintar. Cando a nai o levou á escola do señor Pen, un pintor académico, a boa muller viu aqueles cadros pendurados nas paredes, e comentoulle: -Ti nunca pintarás así. O neno Chagall pensou: -Así, seguro que non.
E empezou a pintar ao seu xeito a familia: a nai diminuta e tenra; o pai, con barba nunca recortada; a avoa materna e o avó paterno, que enviuvaron e casaron entre eles. Cando o avó desparecía pola noite, atopábano no tellado, ollando as estrelas e comendo cenorias. Pintou o tío que o levaba no carro a recoller o gando; a tia que facía queixo e dáballo a probar. O tío morreu, a tía pechou a tenda de queixos e as cabras botáronse a chorar. Contouno Chagall no libro A miña vida, en 1922. Tamén contou que cando soubo dun parente que paseara polo barrio sen máis roupa que a camisa, o corazón enchéuselle dunha ledicia soleada. Era un neno de 35 anos, que viña de fracasar no intento de apoiar a Revolución en Rusia, pero volvía coas conviccións máis firmes e sen perder un chisco do seu sentido do humor. Chagall é un extraordinario ilustrador-humorista e a súa obra unha serie de recordos da infancia, nos que a melancolía se oculta nun pudoroso surrir: “Non me importa que a xente descubra nas aventuras inocentes da miña familia o segredo dos meus cadros”.
Aprender a pintar
Dicir que Chagall pintaba coa liberdade dos nenos, non é dicir moito. Con liberdade si, pero como? Se empezou a pintar en 1907, con 20 anos, ademais da técnica aprendida dos profesores, tería algúns referentes. En Rusia tiña dous: a arte popular e a relixiosa, a dos iconos. Non lle interesaron porque a arte popular prescindía do refinamento da cultura e el era de gustos requintados; pero non relixioso. Tampouco as clases co pintor León Bakst, aberto ás tendencias modernas da arte occidental, se fixeron notar gran cousa nos primeiros óleos, de cores ocres e verdes escuros; sen luces.
Daquela, como pintaba? Con masas de cor sen o soporte do debuxo. Chagall, que, por rexeitar o naturalismo na arte, non conseguira levar ao papel o busto de Voltaire, exercicio obrigado na escola, non era aínda un bo debuxante. Tiña, si, orixinalidade e gracia; mostraba talento; pero ninguén podería imaxinar que en poucos anos se convertiría nun debuxante excelente e nun dos grandes coloristas da historia da arte.
Foi en París, en 1910, cando Chagall descubriu a luz, a cor, e, o máis importante, o camiño a seguir como creador de arte: “As raíces da miña arte estaban en Vitebsk, pero, como unha árbore necesita a auga, a miña arte necesitaba de París, para non murchar e morrer”.
En París descobriu o impresionismo, o fauvismo, o cubismo. Das tres expresións artísticas aprendeu e fixo algúns lenzos de inspiración cubista; pero non tardou en comprender que o cubismo limitaba a súa creatividade, e deixouno. O surrealismo interesoulle menos porque entendía que el era surrealista antes que o seu amigo Apollinaire apadriñase o movemento.
Un artista diferente
Levaba un ano en París cando pintou o óleo Eu e a aldea, que supuxo a eclosión da súa xenialidade. As obras desa década xustificarían o recoñecemento internacional que chegou a acadar. Un feito curioso é que cando tratou temas urbáns ou da súa vida actual, a pintura ten o soporte dun debuxo coidado, e cando volve á temática de Vitebsk e a súa xente, desdebuxa. Fìxoo sempre. Pero en 1920 encargáronlle os deseños para os tapices do Teatro Xudeo de Moscú e Chagall procedeu á depuración e estilización das formas confusas dos personaxes de Vitebsk e creou una iconografía única pola perfección da liña, a orixinalidade da composición e a gracia, mesmo a comicidade, dos personaxes. É a obra suprema do ilustrador e humorista gráfico Marc Chagall.
Dous anos despois, rematada a experiencia en Rusia, Chagall falou da fatuidade dos movementos artísticos e da esencia da arte, valéndose dun símil que so a el, un neno grande, podería ocorrérselle: os movementos artísticos son á arte, o que o Papa de Roma, con toda a suntuosidade, é ao Cristo espido.
A crítica seguiu vendo nel un rebelde, un desbrozador de territorios inexplorados, un aventureiro da alma; e falou da complexidade, do misterio, e do “estraño sincretismo” da súa obra. Todo vale agás o do misterio da obra e menos aínda o do sincretismo. Que sincretismo? Onde está “a unión dos opostos” na pintura de Chagall. Non hai opostos; todo é coherente en cada lenzo.
En 1944 publicouse a entrevista que lle fixo James Johnson Sweeney, daquela director do Museo de Arte Moderna de New York, na que desvea “o misterio” da súa arte:
“Para min, un cadro é unha superficie cha coberta coa representación ordenada de obxectos, animais ou seres humanos; sen una lóxica anecdótica. O efecto visual da composición pintada é o primordial.
É tanto así, que a miña primeira intención é construír o cadro arquitectónicamente, como fixeron os impresionistas e os cubistas.
Unha vaca e unha muller son a mesma cousa no cadro: elementos de composición.
No caso da mujer decapitada cos cubos de leite, separei a cabeza do corpo, simplemente porque necesitaba un espazo aberto alí.
Na cabeza grande da vaca, en Eu e a aldea, pintei unha vaca pequena e a muller que a ordeñaba, porque necesitaba esa forma, alí, para a composición.
Pintei vacas, galos e a arquitectura aldea de Rusia porque son parte do mundo en que nacín e deixaron na miña memoria visual impresións más fondas que todas as outras vivencias.En París descubrín a linguaxe internacional, pero procurei manter a forza da miña raíz en Vitebsk.
Son contrario a que se fale de fantasía e simbolismo na miña obra porque o noso mundo interior é real; quizais máis real que o mundo aparente”.
No seu caso, sen dúbida.
Os gravados
Chagall admiraba en Picasso a capacidade de crear sen repetirse, de inventar unha técnica e un estilo en cada deseño; e un día pediulle a Apollinaire que os presentase. –A Picasso? Quere vostede suicidarse?- Respondeu o escritor, e non llo presentou. Anos despois, durante a estancia nos Estados Unidos, Chagall escribiu a Picasso e díxolle que lle encantaría gravar con el. Picasso respondeulle que lle parecía unha gran idea e cando se encontraron en París, compartiron taller. A experiencia foi breve. Chagall sentiuse tan maltratado por Picasso que non volveu falarlle e referíase a el como “o español”. A antipatía era mutua e, endebén, Picasso valoraba a obra de Chagall. Á súa maneira, claro: “A min non me entusiasman eses burros que pinta voando, pero recoñezo que, morto Matisse, non hai outro colorista coma el”.
O maxistral dominio da cor que Chagall tiña, vese nos máis de mil gravados que fixo con técnicas diferentes. A rápida execución da obra permitiulle experimentar e mostrar en cada serie canta intuición e sabedoría había nas sorprendentes combinación de cores. Eu vin nunha gran exposición en Madrid, a totalidade da obra gravada por Chagall e recordo a sensación de estar ante un mago que me levaba, de sala en sala, a mundos diferentes e prodixiosos.
A exposición Fábulas y Sueños, que a Fundación Barrié trouxo a A Coruña permítenos gozar do mellor Chagall gravador. Certo que moitos dos gravados están feitos a unha soa tinta, pero estes descobren cousas tan interesantes como a influencia que Rembrandt tivo na súa formación; ou que, como dixera Malraux, “o gravado” non é “un debuxo gravado”; porque un mesmo bosquexo de Chagall transfórmase en debuxos distintos cando queda en debuxo, ou pasa ao gravado ou á pintura.
Tamén Malraux, o seu amigo, fala da realidade que Chagall viu con ollos de neno: “A súa creación pictórica afirma inxenuamente -pero cunha inxenuidade invulnerable, como a inxenuidade relixiosa-, que as cousas non son o que nós cremos, senón o que elas cren”.
Quizais esa sexa a gran lección de Chagall.
